Osiem lat temu 23 sierpnia 1995 roku zmarł w Meksyku najwybitniejszy poeta ziemi krośnieńskiej Jan Zych z Korczyny. Debiutował w 1955r. tomikiem „Zielone skrzypce”, w 1961 „Wędrująca granica”,w 1965 r. „Układ serdeczny” 1972r. „Pochwała kolibra”i w 1978roku „Blizny po świetle”. Był wybitnym znawcą i genialnym translatorem poezji i prozy bułgarskiej , serbskiej , czeskiej, rosyjskiej, hiszpańskiej , francuskiej i iberoamerykańskiej. Tłumaczył polską poezję na język hiszpański.

 

         Któż z naszego pokolenia czterdziestolatków nie pamięta wzruszenia wywołanego zamieszczonym w podręczniku do języka polskiego wierszem „Kiedy przyjeżdżam” . Byliśmy dumni , że dzięki Janowi Zychowi nasze miasto i spiżowy pomnik Ignacego Łukasiewicza zostały przybliżone naszym rówieśnikom w całym kraju. Niestety , pamięć ludzka jest ułomna . Niewielu mieszkańców Krosna i Korczyny pamięta o tej wielkiej postaci ,a młodzieży jego nazwisko i dokonania są praktycznie nieznane .Jesteśmy mu winni,aby pamięć o „Panu Na Korczynie”, jak nazywali go koledzy z krakowskiego środowiska literackiego powróciła, jak w jego wierszu:

 

 „W sprawie zapominania”

 

Są w jednym domu drewniane schody;

możesz je spalić,

muzyków upić winem i miodem,

żeby nie grali.

 

Możesz zaorać wąziutkie ścieżki

o zmierzchu siwym,

ażeby wyrósł łubin niebieski

albo pokrzywy.

 

Cały dom w pustkę przemienić możesz,

zasadzić głogi,

aby nie było o żadnej porze

powrotnej drogi.

 

Ale nie można odsunąć wspomnień

jak lampkę wina.

Ten , kto powtarza co dzień „zapomnę” ,

nie zapomina.

 

Zielem zarosną ścieżki , lecz pamięć

-          nie ma ratunku –

pamięć powróci tymi schodkami

do pocałunku .

 

  

 

    Dom rodzinny położony na wzgórzu w pewnym oddaleniu od pozostałych zabudowań przysiółka Łazy . Wyżej domu stał należący do rodziny wiatrak   , z którego rozciągała się panorama Komborni , Korczyny i Krosna. W tej scenerii urodził się w 1931 roku najstarszy z ośmiorga dzieci Anieli i Józefa Zychów - Jan. Tam w krótkich drelichowych spodenkach zamiast psocić z kolegami i strzelać z procy do ptaków , namiętnie szukał wśród pól i łąk baśniowych zielonych skrzypiec świerszczy o których opowiadała mu matka w długie zimowe wieczory.

Debiutancki tomik „Zielone skrzypce” to cały obraz dzieciństwa .

 

„Gdzieś tu w Korczynie

są rozrzucone

wspomnień dzieciństwa

ostre kamyki.

Serdecznie dzisiaj

patrzę w tę stronę –

tu się uczyłem

kiedyś muzyki”

 

 

 Są to pieśni tęsknoty za korczyńskimi krajobrazami , przyrodą w której wyrósł i ludźmi których kochał. To wspomnienie dziadka Piotra :

 

„W dymnej chałupie w Czarnorzekach 

przy drgającym płomyku brzozowego łuczywa

mój dziadek buty wieczorami klepał.”

 

Ojca:

 

„ Na Węglówce , za szumiącym borem,

w szybie naftowym młodość twoja.

Czarną ropą płynęły wieczory

i rzadko książkę miałeś w dłoniach”

 

        Po ukończeniu szkoły podstawowej w Korczynie uczęszczał do gimnazjum i liceum w Krośnie. Do Krosna chodził piechotą ponieważ pieniądze , które dostawał na bilet autobusowy wydawał na książki , namiętnie zbierane od wczesnego dzieciństwa.

       Okres nauki w liceum to pierwsze próby poetyckie, pierwsza miłość opisane później

we wzruszającym wierszu „Krosno”

 

„Każda ścieżka w miasteczku tym –

temat do wiersza.

Tam wyrósł pierwszy dźwięczny rym

i miłość pierwsza”

 

To nauka do późnej nocy przy naftowej lampie(elektryczność do domu rodzinnego dotarła dopiero w 1950 roku). „To dobra lampa” napisał później w swoim najbardziej znanym wierszu, poświęconym Ignacemu Łukasiewiczowi, który go „wywiódł z czarnych wieczorów i w jasne księgi wprowadził”.

          Po maturze rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Ten czas to burzliwe , pełne dyskusji i twórczych sporów noce w akademiku , to pierwsze fascynacje poezją bułgarską , czeską, serbską, hiszpańską. Następnie praca w wydawnictwie literackim z którym był związany do końca swoich dni.

         Przyjeżdżając w rodzinne strony odbywał długie spacery po ścieżkach swojego dzieciństwa, odwiedzał swoich krośnieńskich przyjaciół : Zenona Zgrycha , Kazimierza Górawskiego , Adolfa Marczaka . W krośnieńskim liceum urządzał spotkania poetyckie i wykłady z literatury.

Bratowa - Elżbieta Zych wspomina o wielkiej niespełnionej miłości do pięknej nauczycielki z Komborni . Chodził wtedy nieszczęśliwy całymi dniami po łąkach i polach między Kombornią i Korczyną , przysiadywał na miedzach i przeżywał wewnętrzne katusze. Echa tej miłości są silnie wyczuwalne w jego wierszach ze zbioru „Wędrująca granica” oraz późniejszych.

         Jego mieszkanie na poddaszu budynku związku literatów przy ulicy Krupniczej 22 w Krakowie było potężnym składem książek , na które wydawał wszystkie pieniądze, Był to swoisty klub literacki pełen odwiedzających Jana Zycha pisarzy , poetów, ludzi kultury , to nie kończące się dyskusje i wieczory poezji. Brat – Stanisław, każdorazowo gdy wracał z pracy w poszukiwaniach naftowych zatrzymywał się na jedną noc w mieszkaniu Jana.

Słuchali razem muzyki z wielkiej kolekcji płyt . Przeważała tam twórczość południowoamerykańskich Indian. Płyt tych nie pozwalał nikomu dotykać , z nabożną czcią

osobiście wkładał płyty do gramofonu i delikatnie opuszczał igłę uważając żeby nie dopuścić do najmniejszej ryski .Rosła wtedy jego największa pasja – iberystyka.

        Zafascynowany kulturą Ameryki Południowej w 1965 roku wyjechał do Meksyku na dwuletnie studia.

Przetłumaczył na język polski szereg pozycji z prozy iberoamerykańskiej. Najbardziej znana

To Gabriel Garcia Marquez „Zła godzina” oraz wiele utworów poetyckich w tym wielki zbiór poezji największego chilijskiego poety- Pablo Neruda. Wykładał język hiszpański na Uniwersytecie Jagiellońskim.

         Kuzyn - Jan Fedak wspomina , że będąc studentem AGH złożył wizytę poecie i został przyjęty herbatą . W pamięci utkwiły mu słowa, że ma szczęście bo jest herbata , przeważnie nie było , na jedzenie też brakowało pieniędzy . Jan Zych żył pracą zapominając o przyziemnych sprawach bytowych. Pracował nocami , dzwonki pierwszych rannych tramwajów oznajmiały mu, że czas położyć się spać. W tym czasie przełożył na język polski

utwory najwybitniejszych poetów słowiańskich . Najsilniej związany był z poezją bułgarską. Większość autorów tłumaczonych wierszy znał osobiście , z wieloma się przyjaźnił. Twierdził ,że „ Tłumaczenie , a szczególnie tłumaczenie poezji powinno być ofiarowaniem przyjaźni”.

       W czasie pobytu w Meksyku poznał Celię Arnandes Estewes , swoją przyszłą żonę z zawodu psychologa . Ślub wzięli w Krakowie. W 1977 roku urodziła się córka Joanna.

Wkrótce opuścili Polskę i zamieszkali na stałe w Meksyku . Tam urodziła się druga córka

-Paulina. Ostatni raz przyjechał w rodzinne strony w październiku 1980 roku.

       Okres meksykański to tłumaczenia literatury hiszpańskojęzycznej na język polski i polskiej poezji na język hiszpański, to zgłębianie interesującej go od lat kultury indiańskiej. Do swoich talentów literackich dołożył metalorytnictwo i z pasją przenosił na metal motywy indiańskich ikon. Borykał się z ciągłymi problemami finansowymi – z przekładów nie był w stanie utrzymać rodziny , żyli praktycznie z dochodów Celii prowadzącej prywatną praktykę psychologiczną. Ostatnie lata to walka z chorobą. Równo rok przed śmiercią napisał do swojej siostry Bronisławy Pitery długi list opisujący dwuletnią gehennę jaką przeszedł, liczne operacje ,chemioterapie , krwotoki , uszkodzenia nerwu twarzy, a w efekcie częściowy paraliż. W liście tym prosi siostrę, aby mu dokładnie opisała losy wszystkich członków swojej licznej rodziny , jak radzą sobie w nowej sytuacji , czym się zajmują . Zaznaczył, że córka Paulina , wówczas trzynastoletnia dziewczynka, jest bardzo ciekawa tych wiadomości.                                                       Zadziwia to, że mimo choroby nadal pracował i optymistycznie patrzył w przyszłość.

 

       Nie ma już wiatraka na wzgórzu . W domu rodzinnym   mieszkają obcy ludzie , na ścianie nie ma już lampy naftowej, przy której napisał swój pierwszy wiersz

Ale przy ścieżkach jego dzieciństwa nadal świerszcze grają na zielonych skrzypcach.

       Idźcie w sobotę 23 sierpnia w rocznicę jego śmierci na korczyńskie łąki. Posłuchajcie ich śpiewu.    Może uda wam się rozpoznać jakie metrum grają kiedy świerszczowi smutno.

 On to potrafił.

 

 

 

 

                                       Krosno   3.08.2003 Tadeusz Gajewski

 Publikowany w tygodniku "Nasz Głos"